31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне орай, Қазақстан Республикасында қуғын-сүргіннен зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қолдау және тарихи әділдікті қалпына келтіру бағытындағы мемлекеттік жұмыстар жүйелі түрде жүргізілуде. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (ЕХӘҚМ) ұсынған мәліметтер бойынша, бұл қолдау біржолғы ақшалай өтемақы және арнаулы мемлекеттік жәрдемақы түрінде көрсетіледі, сондай-ақ бірқатар жеңілдіктер мен құқықтарды қамтиды.
Саяси қуғын-сүргін құрбандарының саны мен оларға көрсетілген қаржылық қолдаудың ауқымы – мемлекеттің тарихи жадыны сақтауға және ақталған азаматтардың әлеуметтік мәселелерін шешуге деген берік ұстанымын айғақтайды.
- Тарихи Деректер
1921-1954 жылдар аралығындағы кезеңдегі «халық жауларын» анықтау саясатының салдарынан Қазақстанда 100 мыңнан астам адам сотталып, олардың 25 мыңы ең жоғары жазалау шарасы – ату жазасына кесілді. Миллиондаған қазақстандық 1932-33 жылдары ашаршылықтың құрбаны болды.
Республика аумағында ГУЛАГ құрылымының ең ірі лагерлері – АЛЖИР, Степлаг, Карлаг болды. Қуғын-сүргін жылдары Қазақстан лагерлеріне 5 млн-нан астам адам жер аударылды.
Сондай-ақ, 1930-1940 жылдары Қазақстан миллиондаған кеңес азаматтары үшін депортация орны болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында елге немістер, гректер, шешендер, ингуштар, қарашайлар, балқарлар, қырым татарлары және басқа да халықтар жер аударылды. Жер аударылғандардың жалпы саны 1 миллион 200 мыңның шамасында.
- Қаржылық Қолдау Және Өтемақы
2003 жылдан бастап Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін құрбандарына жалпы сомасы 19,8 млрд теңге төленді. Биыл бұл мақсатқа 2,7 млрд теңгеден астам қаражат қарастырылған.
- Біржолғы Ақшалай Өтемақы:
- 2003-2023 жылдар аралығында республикалық бюджеттен жалпы сомасы 2,9 млрд теңге төленді. Өтемақы мөлшері 2 769 теңгеден басталып, 369 200 теңгеге дейін жетеді.
- 2024 жылға республикалық бюджетте бұл мақсаттарға 1,2 млрд теңге қарастырылған.
- Арнаулы Мемлекеттік Жәрдемақы (АМЖ):
- Саяси қуғын-сүргін құрбандарына, сондай-ақ зардап шеккен, мүгедектігі бар немесе зейнеткерлер болып табылатын адамдарға әлеуметтік төлемдердің өзге де түрлеріне қарамастан 1,23 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде (2024 жылы – 4 542 теңге) төленеді.
- 2005 жылдан бастап 2023 жылға дейінгі кезеңде республикалық бюджеттен 16,9 млрд теңге сомасында АМЖ төленді.
- 2024 жылы АМЖ төлеуге 1,5 млрд теңге жоспарланған. 1 мамырдағы жағдай бойынша 26 833 азамат арнаулы мемлекеттік жәрдемақы алды.
- Саяси Қуғын-Сүргін Құрбандарының Жеңілдіктері
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес саяси қуғын-сүргін құрбандарына және зардап шеккен деп танылған азаматтарға (мүгедектігі бар немесе зейнеткерлер) бірінші кезекте бірқатар құқықтар беріледі:
- Зейнетақы өтіліне есептелуі: Бас бостандығынан айыру орындарында ұсталған, жазасын өтеген, мәжбүрлі еңбекпен айналысқан және мәжбүрлеп психиатриялық мекемелерде емделген уақыты үш есе мөлшерде зейнетақы алу үшін қатысу өтіліне есептеледі.
- Еңбек демалысы: Оларға ыңғайлы уақытта кезектегі еңбек демалысын алу, сондай-ақ жылына екі аптаға дейінгі мерзімге жалақысы сақталмайтын қосымша демалыс алу құқығы бар.
- Әлеуметтік қызметтер: Телефондарды бірінші кезекте орнату, қарттар мен мүгедектігі бар адамдарға арналған интернат-үйлерге бірінші кезекте орналастыру және онда толық мемлекеттік қамтамасыз етуде тұру.
- Медициналық және құқықтық көмек: Протездік-ортопедиялық бұйымдармен жеңілдікпен қамтамасыз ету, сондай-ақ оңалтуға байланысты мәселелер бойынша адвокаттардан тегін кеңес алуға құқылы.
- Жергілікті Әкімшіліктердің Қосымша Қолдауы
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттер есебінен қосымша шаралар белгілеуге құқылы. Жыл сайын Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне орай жергілікті атқарушы органдар саяси қуғын-сүргін құрбандары мен зардап шеккендерге біржолғы материалдық көмек көрсетеді.
- 2024 жылғы Көмек: Жергілікті бюджет қаражаты есебінен 31 мамырға қарай 9 668 азаматқа 223,8 млн теңге сомасында (9 230 теңгеден 38 448 теңгеге дейін) біржолғы материалдық көмек көрсетіледі.
Қорытынды: Қазақстан Республикасы Саяси қуғын-сүргін құрбандарын әлеуметтік қолдауды заңнамалық және қаржылық тұрғыдан жүйелі түрде қамтамасыз етуде. Бұл шаралар тарихи әділдікті қалпына келтірудің және ұлттық тарихты ұлықтаудың маңызды көрсеткіші болып табылады.