Дала төсінен өркендеген ұрпақ тәрбиешісі – «Кеңестөбе» шаруа қожалығының бір ғасырлық тарихы бар. Неге десеңіз, аталары Айтуар сонау ашаршылық заманда байлардың қойын бақса, бертінде әкесі Дөңбайда әке жолын жалғап, жалданып қой баққан екен. Бүгінде ата-баба кәсібін жалғастырып келе жатқан Айтуаров Пернешбай Дөңбайұлы.
Қазақ даласының бай тарихы мен қазақ халқының еңбекқорлығын бойына сіңірген, қарапайым еңбекпен шыңдалған, өмір жолы көпшілікке үлгі боларлық ардақты азаматтардың бірі – Айтуаров Пернешбай Дөңбайұлы. Оның өмір жолы – адал еңбектің, табандылықтың, білімге деген құштарлықтың және өзі сүйген іске деген адалдықтың айқын үлгісі. Шопан көмекшісінен бастап, кеңшардың бас зоотехнигі, ақырында ірі шаруа қожалығының төрағасына дейінгі жолы – бұл оның өмірлік қағидалары мен кәсіби шеберлігінің жемісі.
Пернешбай Дөңбайұлы 1953 жылы 22 мамырда бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысы, Алғабас ауданы, қазіргі Бәйдібек ауданы Кеңестөбе ауылында дүниеге келген. Оның балалық шағы ауылдық жердің тыныштығымен, табиғатпен етене байланыста, еңбекпен өтіп, тамыры тереңге кеткен малшылық дәстүрінің ортасында қалыптасты. 1968 жылы орта мектепті бітіргеннен кейін, жас Пернешбай өзінің әкесі, қадірлі Айтуаров Дөңбайға көмекші шопан болып, еңбек жолын ерте бастады. Бұл тек кәсіпке баулу ғана емес, сонымен қатар қазақтың дәстүрлі тәрбиесінің, еңбекке баулудың, табиғатты танудың, малдың мінез-құлқын түсінудің алғашқы мектебі болды. Әкесінен алған тәлім-тәрбиесі мен практикалық білімі оның болашақ кәсіби жолына берік негіз қалады. Осы кезден бастап оның бойында малға деген сүйіспеншілік пен малшылыққа деген ерекше ықылас қалыптасты. Еліне деген адалдығы мен патриоттық рухын дәлелдеген Пернешбай Дөңбайұлы 1971-1973 жылдары Совет Армиясы қатарында әскери борышын өтеді. Әскери қызмет оның бойындағы тәртіптілік, жауапкершілік, ұйымшылдық және қатал жағдайда шешім қабылдай білу қасиеттерін шыңдады. Бұл оның кейінгі еңбек жолында кездесетін қиындықтарды жеңуге көмектесетін маңызды өмірлік сабақ болды.
Әскерден оралған соң, 1974-1983 жылдар аралығында Пернешбай Дөңбайұлы «Красная Нива» кеңшарында жүргізуші болып қызмет етті. Бұл кезеңде ол тек көлік құралдарын меңгеріп қана қоймай, ауыл шаруашылығының басқа да салаларымен тығыз танысып, шаруашылықтың жалпы жұмыс жүйесін түсінуге мүмкіндік алды. Бұл оның келешектегі басқарушылық қызметіне қажетті кең ауқымды тәжірибе жинақтауға септігін тигізді. Еңбекпен қатар, Пернешбай Дөңбайұлы білімге деген құштарлығын ешқашан тоқтатқан емес. 1977-1981 жылдары Қабланбек ауыл шаруашылық техникумының «зооветеринарлық-мал дәрігерлік» факультетін бітіріп, мал шаруашылығындағы теориялық білімін тереңдетті. Бұл қадам оның шопандықтан жоғары білікті маман деңгейіне көтерілуіне жол ашты. Алған білімін іс жүзінде қолдана отырып, 1983-1985 жылдары «Красная Нива» кеңшарында зоотехник қызметін атқарды. Зоотехник ретінде ол мал басының өсуін, өнімділігін арттыруға, малдың тұқымын асылдандыруға, селекциялық жұмыстарды жүргізуге жауапты болды. Оның еңбекқорлығы мен кәсіби біліктілігі нәтижесінде, 1986-1990 жылдары Кеңестөбе бөлімшесінде ферма меңгерушісі қызметіне тағайындалды. Бұл кезеңде ол үлкен ұйымдастырушылық және басқарушылық қабілетін көрсетіп, ферма жұмысын тиімді басқара білді. Ферманың өнімділік көрсеткіштерін арттыруға, жем-шөп базасын нығайтуға және малдың денсаулығын сақтауға бағытталған көптеген шараларды іске асырды. Оның басшылығымен ферма ірі қара, қой-ешкі және басқа да мал түрлерінің өсіп-дамуына жаңа серпіліс берді. 1990-1995 жылдары Пернешбай Дөңбайұлы кеңшардың бас зоотехнигі қызметін атқарды. Бұл лауазымда ол бүкіл кеңшар көлеміндегі мал шаруашылығын үйлестіріп, өндірістік көрсеткіштерді арттыруға, жаңа технологияларды енгізуге және кадрлардың біліктілігін арттыруға үлкен үлес қосты. Кеңшар жүйесіндегі жұмысы оған ірі шаруашылықты басқарудың барлық аспектілерін терең меңгеруге мүмкіндік берді. Ол мал ауруларының алдын алу, төлшеңдікті арттыру, мал азығын тиімді пайдалану сияқты мәселелерге ерекше көңіл бөлді. Оның кәсіби тәжірибесі мен білімі кеңшардың мал шаруашылығының дамуына зор ықпал етті.
1995 жылы Совет Одағы ыдырап, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, ел экономикасында түбегейлі өзгерістер орын алды. Кеңшарлар мен совхоздар таратылып, жеке меншікке негізделген шаруашылық жүйесі қалыптаса бастады. Осындай қиын өтпелі кезеңде, көптеген адамдар белгісіздікке ұшырағанда, Пернешбай Дөңбайұлы өз білімі мен көпжылдық тәжірибесіне сүйеніп, «Кеңестөбе» жеке шаруа қожалығын ашты. Бұл қадам оның кәсіпкерлік рухын, тәуекелге бара білу қабілетін және өзінің ісіне деген сенімін айқын көрсетті. Бұл шешім оның өмірлік философиясының – «еңбек еткен адам ешқашан жерде қалмайды» деген қағидасының көрінісі болды. Бүгінгі таңға дейін ол «Кеңестөбе» шаруа қожалығының төрағасы қызметін атқарып келеді. Осы жылдар ішінде шаруа қожалығын дамытып, аяғынан нық тұрғызды. Оның еңбегінің арқасында қожалық ауыл шаруашылығында маңызды орын алып, жергілікті халықты жұмыспен қамтуға да үлес қосуда. «Кеңестөбе» шаруа қожалығының бүгінгі жетістіктері ауыз толтырып айтарлықтай. Пернешбай Дөңбайұлының басшылығымен қожалықтың мал басы тұрақты түрде өсіп келеді. Қожалық, негізінен, қой шаруашылығына басымдық беріп, асыл тұқымды қойларды өсірумен айналысады. Бұл бағыт ет және жүн өнімдерінің сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Ол жайылымдық жерлерді тиімді пайдаланып, мал азығын дайындауға инновациялық тәсілдерді енгізеді. Су тапшылығы мәселесін шешу үшін жаңа құдықтар қазып, суару жүйелерін жетілдіріп отыр. Қожалық заманауи ветеринарлық қызметтерді де қолданады, бұл малдың ауру-сырқаудан аман болуына кепілдік береді. Ол өз тәжірибесінде малды қыстауға дайындау, төл алу кезіндегі ерекше күтім, жайылымдарды тиімді ауыстыру сияқты дәстүрлі және заманауи әдістерді ұштастыра біледі. Шаруа қожалығында жаңа жұмыс орындары құрылып, ауыл тұрғындарының әлеуметтік жағдайының жақсаруына ықпал етіп отыр. Пернешбай Дөңбайұлы тек өзінің бизнесін ғана емес, сонымен қатар ауылдың дамуына жанашырлық танытып, жергілікті мәселелерді шешуге атсалысады.
Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы шаруа қожалықтарының рөліне тоқталар болсақ, Айтуаров Пернешбай Дөңбайұлы басқарып отырған сияқты шаруа қожалықтары Қазақстанның аграрлық секторының негізін құрайды. Олар елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, ауылдық жерлерде жұмыс орындарын құруда және жергілікті экономиканы жандандыруда шешуші рөл атқарады.
Малшы мамандығының бүгінгі және болашақ маңыздылығы орасан. Малшылық – қазақ халқының тамыры тереңге кеткен, сан ғасырлық тарихы бар кәсібі. Ол жай ғана шаруашылық түрі емес, бұл – ата-бабамыздан мирас болған өмір салты, мәдениеттің, дәстүрдің және еңбекке деген құрметтің көрінісі. Малшының өмірі табиғатпен етене байланысты, ол ауа райының құбылмалылығына, табиғи құбылыстарға төзімді болып, малдың жайлы өсіп-өнуі үшін үздіксіз еңбек етеді. Заманауи малшы тек малды бағып қана қоймайды, ол – білікті менеджер, өз шаруашылығының экономикасын дұрыс есептей білетін кәсіпкер, мал ауруларының алдын алып, емдей алатын ветеринар, сондай-ақ, жаңа технологияларды меңгерген инноватор. GPS жүйелері арқылы малдың орнын бақылау, арнайы бағдарламалар арқылы малдың өсіп-дамуын тіркеу, заманауи жемдеу және суару жүйелерін қолдану – мұның бәрі қазіргі малшының жұмысының ажырамас бөлігіне айналуда.
Жайылым мәселесі және экологиялық аспектілер бүгінгі Қазақстандағы мал шаруашылығын дамытуда жайылымдарды тиімді пайдалану маңызды мәселе болып табылады. Жайылымдардың тапшылығы, олардың деградациясы, сондай-ақ экологиялық тепе-теңдікті сақтау – малшылар мен мемлекет алдында тұрған ортақ міндет. Айналмалы жайылым жүйесін енгізу, жайылымдық жерлерді қалпына келтіру және суармалы жерлерді арттыру – осы бағыттағы негізгі қадамдар. Мемлекеттік қолдаудың маңызыда баршылық. Пернешбай Дөңбайұлы сияқты шаруа қожалықтарын одан әрі дамыту үшін мемлекеттік қолдаудың маңызы зор. Субсидиялар, жеңілдетілген несиелер, ветеринарлық қызметтерді жетілдіру, білікті кадрларды даярлау – бұл ауыл шаруашылығының тұрақты дамуын қамтамасыз ететін факторлар.
Пернешбай Дөңбайұлы тек табысты кәсіпкер ғана емес, сонымен қатар үлгілі отбасының отағасы. Ол 4 ұл және 1 қызды тәрбиелеп өсірді. Балаларына еңбекке деген құрметті, білімге деген ынтаны және туған жерге деген сүйіспеншілікті дарыта білді. Олардың әрқайсысының өмірде өз орнын табуына жағдай жасады. Отбасылық құндылықтарға деген адалдығы мен ұрпақтар сабақтастығына деген ұмтылысы оның өміріндегі басты басымдықтардың бірі болып табылады. Ол өз балаларына мал шаруашылығының қыр-сырын үйретіп, осы кәсіптің болашағы зор екенін көрсетуде. Осылайша, ата кәсібін жалғастыратын ұрпақ тәрбиелеп, өзінің еңбек жолын болашаққа жалғастыруда. Пернешбай ағамыз сөз арасында қойды қалай төлдету керектігіне тоқталды. Анығын айтқанда, шаруалар наурыз-сәуір айларында көктемгі төлдеу, қаңтар-ақпан айларында қысқы төлдеуді күтеді. Жайлауда жүрген мал толыққанды азықпен, ал олардың төлі сүтпен қамтылған. Сол үшін бұл ретте жылы жай салудың қажет жоқ. Өндірілетін қой өнімдерінің өзіндік құнын тқмендету үшін еліміздің солтүстік өңірлерінің шаруалары көктемгі, тіпті жазғы төлдеуді енгізуге көшкен. Алайда көптеген өңірде көктемде де ауа райы тұрақсыз, күн күрт суып кетуі мүмкін. Сол себепті ерте көктемге өмірге келген қой төлдері тұмау, суық тию секілді аурулардан қырылып қалу қаупі бар. Сол себепті қойды көктемде төлдету кезінде осындай қатерлерді ескеру керек. Қойдың қыста төлдеуі шаруашылықтрадың көптеп шығынға ұшырауына себеп болуы мүмкін. Себебі қозыларға жылы қора, арнайы жем-азық, қосымша жұмыс күші керек. Одан бөлек, бұл мерзімде туған қозылар күндіз жайылымға шыға алады. Қойды төлдетуге алдын ала 10-15 күн бұрын дайындалады. Яғни, арнайы жылы жайларды әзірлеп, дайын ғимараттарды жылылайды. Мәселен, қой қораның бір бөлігіне арнайы орын дайындайды. Жұқпалы тұсау секілді аурулардан қозыларды сақтау үшін қой қора жылы болуы керек. Суыз ауаның кіруіне жол бермей, ылғалдан сақтау қажет. Бұл үшін сабан төсеп, еденді жылылайды. Әрбір саулыққа 120-150 кг сабан кетеді деп есептеген дұрыс. Төлдету тиісті дәрежеде жүзеге асуы үшін арнайы шелек, жарықшам, қалқан, жіп, орамал және бірініш көмк көрсетуге арналған медициналық қорапша болғанын қадағалаған жөн. Сонымен бірге, төл алудың алдында төлдететін орында жеке кабиналар (100 саулыққа 3-5) және сақмандарға арналған тор. Ірі тұқымды қойларға арналған тордың ауданы 1,5 м2, орташа және ұзақ тұқымдар үшін 1-0,8 м2. Төлдеу орнындағы ауа температурасы 15-18 градус шамасында болуы керек. Ал ылғалдылық – 75-80 пайыз. Қой төлдетуге арналған қысқы қораларда бір бас ұсақ малға 1,8-2 шаршы метр, сақмандарға арнап 1-1,1 шаршы метр, азықтандыратын орындардың ауданы – 0,3 шаршы метр болуы қажет. Ірі шаруашылықтарда шабандар бригадасына көмекке қосымша жұмысшы сақманшыларды қосады. Әр 100 саулыққа күніне 15 адам және әр 100 қозыға күніне 40 адам қарайды. Олар төлдеген саулықтар мен жаңа туған қозыларға алғашқы 12 ай бойы күтім жасайды. Қой төлдеу кезінде түрлі қиындықтар орын алуы мүмкін. Жалпы төлдеу таза сабан төселген бөлімшеде жүзеге асады. Төсенішті ауыстырмайды, тек қана ластанғанына қарай үстіне жаңасын салып отырады. Төлдеу уақытында бұл бөлімшеде күндіз-түні шабандар тұрып, процесстің қауыпсіз өтіп жатқанына көз жеткізіп тұрады. Егер саулық жиі жатып, артқа қарап, ыңқылдай бастаса, онда бұл қой төлдейтін уақыт жетті деген сөз. Мұндай жағдайда оған тиіспеген жөн. Процесс дұрыс өткен кезде, толғақтан соң ішінде сұйықтығы бар көпіршік көрінеді. Сол жарылған кезде оның ішінен қозының алдыңғы аяғы және тұмсығы көрінеді. Бұл төлдің дұрыс орналасуы деген сөз. Саулықтың жатыры сау әрі қалпында болса, онда мұндай процесс тез аяқталады және қосымша көмектіқажет етпейді. Алайда егер төлдеу барысы ұзаққа созылып, саулық қатты әлсірей бастаса, онда шабан оған көмек көрсетеді. Көмек тиімді болуы үшін бірінші кезекте төл жатырға қалай оналасқанын анықтау қажет. Бұл үшін жуылған, залалсыздандырылған және вазелин немесе май жағылған қолыңызды ақырындап жатырға тығу керек. Төлдек кезінде төлдің жатырдағы орналасуы түрліше болуы мүмкін. Мәселен, дұрыс орналасу немесе дұрыс емес орналасу, ондайда артқы аяқпен келіп, басы шетке қарай қисайып келеді. Дұрыс емес орналасу – бір басы бірінші, ал аяғы кеудесінде. Дұрыс емес орналасу – төл артымен келеді, ал аяғы артқа қарай қисайып тұрады. Екінші және үшінші жағдайда толғақтар арасында қолды жатырдың түбіне созып, дұрыс орналастырады. Егер артпен келсе, онда бүгілу сирақтарына жіңішке жіп салып, толғақ кезінде жіпті ақырындап тартады. Төлдеген соң үш сағат өткеннен кейін саулықтың жолдасы шығады. Жолдасын күшпен шығаруға, кесуге мүлдем болмайды. Ол өзі шығуы керек. Оны бірден оқшау ыдысқа салып алып, артынан өртейді немесе көміп тастайды. Төлдеген жерді тазартып, залалсыздандырады. Ал жолдасы 5-6 сағаттың ішінде шықпаса, онда көмекке ветеринар дәрігерлерді шақырады. Қазақстанда қой шаруашылығын дамытудың маңызы зор. Аталған саланы дамыту халық қажеттілігін қанағаттандырудың көзі болып табылады. Қазіргі нарықтық қатынасқа өту жағдайында қой шаруашылығының негізгі даму ерекшеліктері, жұмыс өнімділігін жоғарылату, саланың тиімділік деңгейін көтеру, өндірістің өзіндік құнын азайту кезек күттірмейтін мәселе болып отыр.
Айтуаров Пернешбай Дөңбайұлының өмір жолы – қазақ халқының еңбекке деген құрметін, табандылығын және кез келген қиындықты жеңе білетін қайсар рухын көрсетеді. Шопан көмекшісінен бастап, әскери борышын өтеп, жүргізуші, білікті зоотехник, ферма меңгерушісі сияқты лауазымдарды атқарып, ақырында өз кәсібін дөңгелеткен тұлға. Оның «Кеңестөбе» шаруа қожалығын басқарудағы көпжылдық тәжірибесі, отбасына деген жанашырлығы және мал шаруашылығын дамытуға қосқан үлесі – көптеген жас ұрпаққа үлгі боларлық өмірбаяны. Пернешбай Дөңбайұлы сияқты адал еңбекші, кәсіпкер азаматтардың арқасында еліміздің аграрлық секторы нығайып, ауылдық жерлердегі өмір сүру сапасы жақсара түседі. Олардың қажырлы еңбегінің арқасында даламыздың байлығы молайып, ұлттық өнімдеріміз дастарханның сәнін кіргізіп, ел экономикасына үлкен үлес қоса береді.
Нарықтық экономика жағдайында қой шаруашылығын жеделдете өркендетудің негізгі жолы – жоғары сапалы қой өнімдерін өндіруді арттырумен қатар, олардың өндіріс тиімділігі мен өнім бәсекелестігін қажетті деңгейге көтеру. Алайда, бұл мәселенің шешімі мал басын асылдандыру жұмыстарымен тікелей байланысты және осы салада алдыңғы қатарлы инновациялық технологияларды қолданумен бірге, жоғары сапалы қой өнімдерін алуда олардың биологиялық мүмкіндігін толық пайдалану қажеттігін ескергеніміз жөн. Қой етінің сапасын жақсартуды, сүйектер, бұлшық еттер мен май ұлпаларының ара қатынасын, ағзаның жекелеген жүйелерінің және бұлшық еттердің өсу ерекшеліктерін, азықтандыру жағдайын терең зерттегенде ғана малдың өсіп даму жолдарын толық меңгере аламыз. Осыған байланысты организмдегі ұлпаның өсу заңдылықтарын білу, әсіресе, тағамдық тұрғыдан қарағанда ұшаның ең құнды бөлігі болып саналатын қаңқа бұлшық еттерінің өсуін және майдың денеге жиналу жағдайын зерттеу, малдың ет өнімдерінің сапасын жоғарылату ісінде ұтымды нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Өндірілген етті тағам ретінде пайдалануда мемлекеттің ішкі және сыртқы жағдайындағы сапа қауіпсіздігіне үлкен мән беріледі. Өйткені, өнеркәсіп қалдықтары, кейбір синтетикалық және химиялық заттар өте жоғары улы металдар (қорғасын, кадмий, сынап, күшәлә), радионуклейдтер, пестицидтер ауа арқылы, жем, су, сонымен қатар биологиялық ластаушылар арқылы мал ағзасына кіреді де организмде көп мөлшерде жиналады. Ағзасы ауру малдың еті, сүті адам өміріне үлкен қауіп-қатер төндіреді. Осыған байланысты зиянды заттардың мал ағзасына өтуінің алдын алу, экологиялық таза өнім өндіру бойынша тиянақты жұмыстар жүргізу қажет. Әдетте, малдан сапалы ет өнімдерін алу жұмыстары қарқынды азықтандыру түрлерін ұйымдастыруды қажет етеді. Ал, мал азығының тапшылығы көп жағдайда олардың жетілуін тежейді, осының салдарынан бұлшық ет ұлпаларының өсуі ағзадағы май шөгінділерін күрт төмендетеді және жеуге жарамсыз ұлпалар мен құнсыз өсінділер шығымы көтеріледі. Малдың өсіп-жетілуінің бірінші жылында құнарлы азықтармен жақсылап азықтандырудың маңызы зор, өйткені, бұлшық еттің өсуі осы кезеңде жедел дамиды.
Атам қазақта «Мал өсірсең — қой өсір, табысы оның көл-көсір» дейді. Айтқандай-ақ, еті мен сүті дертке дауа, бейнеті мен зейнеті дәтке қуат қой өсіру байырғы кәсіп десек, сол байырғыны тұрмысына арқау еткен жұрттың тарығып жүргенін қазір көре қоймаймыз. Қала кезіп, бір емес, бірнеше жұмыс істегендерден қой баққандардың табысы көп, ырысы мол. Себебі, төрт түлікті береке бастауы деп түсінетін қазақ мал өсіру арқылы толағай табыстарға жеткен. Малдың еті жесең – тамақ, кисең – киім ретінде қажетке жараған. Онан бөлек, мал баққанға бітеді деп жатады. Қалай дөп айтқан, ә?! Кез келген тірліктің бабын білсең, байыбын түсінсең, мал баққанның тал қармайтынын да көз көріп жүр.